گذر واختفا

در تعریفی ساده و مختصر میتوان گفت:

هنگامیکه جرمی آسمانی با قطر ظاهری بزرگتر جلوی رویت جرم آسمانی کوچکتر را بگیرد اختفا روی داده است.

و هنگامیکه جرمی آسمانی با قطر ظاهری کوچکتر از مقابل جرمی آسمانی با قطر ظاهری بزرگتر عبور کند گذر روی داده است.

از این دو تعریف مشخص است که این دو رویداد کاملا به قطر ظاهری اجرام بستگی دارند.

اختفا:

ما در اغلب شبها میتوانیم با چشم غیر مسلح و یا مسلح اختفا را رصد کنیم.

هر شب ماه در حرکت ظاهری خود جلوی نور ستارگان زمینه آسمان را میگیرد اگر این ستارگان پرفروغ باشند با چشم غیر مسلح قابل رویت میشوند و اگر کم فروغ باشند توسط ابزار رصدی قابل دیدن هستند.

همانطور که مشخص است در هنگام اختفا جرم دورتر در پس جرم نزدیکتر مخفی میشود و اغلب این جرم نزدیک قطر ظاهری بزرگتری دارد.

ماه به دلیل نزدیکی به زمین و قطر ظاهری بزرگتری که نسبت به دیگر اجرام آسمانی دارد اغلب اختفاهای نجومی توسط این جرم صورت میگیرد.

خورشید گرفتگی نیز نوعی اختفا توسط ماه است.اگر قطر ظاهری ماه از خورشید کوچکتر بود این رویداد حالت گذر پیدا میکرد.

اختفای قمرهای گالیله ای مشتری توسط این سیاره نیز بسیار اتفاق می افتد.

یکی از اختفاهای جذاب و جالب توجه که توسط ماه صورت میگیرد اختفای خراشان است.در این نوع اختفاء جرم مورد نظر از لبه ماه عبور میکند و در پستی و بلندیهای ماه پنهان و آشکار میشود.

اختفا از جهات بسیاری مهم است.به خصوص اگر توسط سیاره ها و سیارکها صورت پذیرد.هنگام اختفای ستارگان با سیارات میتوانیم از ترکیبات جو سیاره مطلع شویم.در سال 1977 اختفای ستاره ای توسط سیاره اورانوس منجر به کشف حلقه های این سیاره شد.

همینطور هنگام اختفای ستارگان توسط سیارکها که اغلب در قسمتهای محدودی بر روی زمین قابل مشاهده هستند میتوانیم با جمع آوری گزارشهای منجمین مختلف در پراکندگی مناسب اندازه و شکل تقریبی سیارک را بدست آوریم.اغلب این نوع اختفا بسیار کوتاه و فقط چند ثانیه طول میکشد.

اختفاهای بسیار نادر نیز وجود دارند که همانطور که از اسمشان پیداست به ندرت به وقوع میپیوندند.برای مثال اختفای سیاره مشتری توسط سیاره زهره که آخرین بار در ژانویه سال 1818 روی داده است و اختفای بعدی در نوامبر سال 2065 روی خواهد داد که این رویداد بسیار نزدیک به خورشید خواهد بود.

گذر:

 گذر نیز از پدیده های نجومی است که عبور جرم آسمانی کوچکتر از مقابل جرم آسمانی بزرگتر است.

از مهمترین گذرها عبور سیارات داخلی منظومه شمسی از مقابل خورشید است که از گذرهای نادر میباشند.گذر سیاره زهره در هر هشت سال دو بار و سپس 105 تا 122 سال فاصله زمانی دارد و از نادر ترین گذرهاست ولی گذر سیاره عطارد در یک قرن به طور متوسط حدود 13 بار به وقوع میپیوندد.

قمرهای گالیله ای مشتری نیز پدیده غالب در گذرها هستند و بسیار اتفاق میافتد.برای دیدن این گذرها به ابزار رصدی مناسب نیاز دارید.

در دوران امروزی و با پیشرفت بشر در توسعه مصنوعات فضائی گاهی نیز پیش می آید که این مصنوعات از مقابل ماه یا خورشید عبور میکنند و با ابزار رصدی مناسب قابل رویت میباشند.مهمترین این مصنوعات ایستگاه بین المللی فضائی است.

حضیض و اوج

در تعریفی ساده و مختصر میتوان گفت نزدیکترین و دورترین فاصله واقعی سیارات به خورشید را حضیض و اوج میگویند.

در گردش سیارات به دور خورشید که در مداری بیضی شکل صورت میگیرد سیارات گاه به نزدیکترین فاصله از خورشید میرسند که در واقع به حضیض خورشیدی رسیده اند و بالعکس هرگاه سیارات در این مدار به دورترین فاصله از خورشید برسند اوج خورشیدی روی میدهد.

زمین نیز در گردش سالیانه خود به دور خورشید به حضیض و اوج خورشیدی میرسد.

همینطور ماه نیز در چرخش خود به دور زمین گاهی به دورترین فاصله خود از زمین میرسد که اوج مداری ماه رخ میدهد و گاهی به نزدیکترین فاصله خود از زمین میرسد که حضیض مداری ماه روی میدهد.

در خیلی موارد دیگر نیز از این اصطلاح استفاده میشود.هنگام نزدیکی دنباله دارها به خورشید حضیض خورشیدی روی میدهد و نزدیکی دنباله دار به زمین حضیض زمینی خوانده میشود.

همینطور اقمار مشتری نیز اوج و حضیض نسبت به این سیاره دارند.

گره صعودی و نزولی

سیارات منظومه شمسی در صفحه ای فرضی به دور خورشید گردش میکنند که به صفحه منظومه شمسی مصطلح میباشد.

مدار زمین با دیگر سیارات منظومه شمسی دقیقا بر روی یک خط نیست و کمی با هم تفاوت دارد و زاویه ایجاد میکند که به این زاویه زاویه تمایل مدار میگویند.

زاویه تمایل مدار زمین با دیگر سیارات بسیار ناچیز است لیکن سیاره کوتوله پلوتو 17 درجه تمایل مدار دارد. سیارات در چرخش خود به دور خورشید از این صفحه فرضی گاهی پائینتر و گاهی بالاتر قرار میگیرند و در واقع دوبار و در دو نقطه با این صفحه مماس میشوند.

این دو نقطه را اصطلاحا گره مداری میگویند.هرگاه سیاره از قسمت بالای صفحه منظومه شمسی(شمال) به سمت پائین صفحه(جنوب) به این نقطه برسد آنرا گره نزولی و هرگاه سیاره از قسمت پائین این صفحه به سمت بالای صفحه به این نقطه برسد آنرا گره صعودی میگویند.

ماه نیز نسبت به صفحه منظومه شمسی تمایل مداری دارد که حدودا 5 درجه میباشد و در هر بار چرخش به دور زمین دو بار به گره صعودی و نزولی میرسد.

حرکت رجوعی و اقامت

مدار سیارات منظومه شمسی کمی از حالت دایره خارج است و بیضی شکل است.سیارات از غرب به شرق حرکت میکنند.

گاهی مشاهده میشود که در حرکت ظاهری خود در پهنه آسمان به عقب برگشته یا می ایستند.این رویداد را از جابه جائی سیاره در مقابل ستارگان زمینه میتوان متوجه شد.

هنگام نزدیک شدن زمین به این سیارات که مقابله نام دارد حرکت رجعی سیارات به وقوع میپیوندد.بدین صورت که ابتدا سیاره از حرکت باز میایستد(اقامت شرقی) و سپس به عقب بازگشته (حرکت رجعی) و دوباره توقف میکند(اقامت غربی) و سپس به حرکت غرب به شرق خود ادامه میدهد.

در هنگام اقامت سیاره به ناگهان از حرکت باز می ایستد و سرعت آن از نظر ما صفر میشود.ابتدا و انتها حرکت رجعی اقامت صورت میگیرد و همیشه مابین اقامت شرقی و غربی سیارات خارجی و هنگام حرکت رجعی, سیاره در حالت  مقابله قرار میگیرد.

در تصویر زیر حرکت مریخ و زمین و چگونگی ایجاد این حرکات را میبینید:

حرکت رجوعی مریخ :